Jak sobie z nimi radzić przed ciążą, w ciąży i po ciąży

Torbiele jajników najczęściej występują u kobiet w wieku rozrodczym, choć mogą się pojawić już w okresie dojrzewania czy dopiero podczas menopauzy. Zbyt duże obciążenie ćwiczeniami fizycznymi lub nadmierne odchudzanie, które wpływa na zaburzenia gospodarki hormonami, mogą się do nich przyczynić.

Torbiele jajników są zdradliwe, bo często nie dają żadnych objawów. Gdy się jednak dowiemy, że je mamy, nie wolno ich lekceważyć niezależnie od wielkości i miejsca występowania (mogą powstać wewnątrz lub na zewnątrz jednego lub obu jajników).

Należy przede wszystkim regularnie chodzić do ginekologa, by mógł obserwować czy rosną, czy też nie. W zależności od tego, jak się będą zachowywać, lekarz wybierze właściwą strategię leczenia: farmakologiczną lub operacyjną.

Uwaga! Mimo że czasem torbiel sama z siebie zanika i nie wymaga ingerencji medycznej, musi być pod ścisłą obserwacją specjalisty.

Rola pęcherzyka Graafa

W okresie owulacyjnym w jajniku znajduje się pęcherzyk Graafa, a nie torbiel owulacyjna, jak często mówią i piszą o tym w Internecie pacjentki. Określenie torbiel pozostawiamy raczej do opisu zmian (trwałych lub przejściowych jak torbiele czynnościowe), które są nieprawidłowe.

- Pęcherzyk Graafa to pęcherzyk zawierający komórkę jajową w jajniku. Podczas badania USG (czy to brzusznego czy przezpochwowego) u kobiety w okresie przedowulacyjnym można go zaobserwować, jest w wielkości około 1,5-2 cm. Wygląda jak mała torbiel. Gdy pęcherzyk Graafa dojrzeje, zostanie z niego uwolniona komórka jajowa, by powędrować jajowodem do macicy, a z pozostałej części pęcherzyka Graafa powstaje ciałko żółte. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, to ciałko żółte przekształca się w ciałko żółte miesiączkowe i zanika. Natomiast z chwilą zapłodnienia komórki jajowej (co prawidłowo odbywa się w bańce jajowodu) przekształca się w ciałko żółte ciążowe, które produkuje hormony podtrzymujące ciążę.

Są kobiety, które odczuwają czas uwalniania komórki jajowej, czyli owulację jako tzw. ból owulacyjny, trwający od kilku minut do 2-3 dni przed jajeczkowaniem. Owulacja odbywa się naprzemiennie, raz w lewym, raz w prawym jajniku i tak też może występować ból owulacyjny, którego częstotliwość, nasilenie i rodzaj ( np. kłucie, uczucie ciężkości w podbrzuszu) jest indywidualny dla każdej kobiety.
Ból owulacyjny jest odczuwalnym objawem płodności, natomiast widocznym objawem w badaniu USG jest obraz pękniętego pęcherzyka Graafa, który przypomina balon z zapadającymi się ścianami, jakby ktoś wypuścił powietrze.

Jeśli zdarzy się, że pęcherzyk Graafa nie pęknie i gromadzi się w nim płyn, to powstają tzw. torbiele czynnościowe, które w następnym cyklu miesiączkowym znikają. Określenie „torbiel” odnosi się najczęściej do niewielkich 2-3 cm tworów, a cysty są większe – mają 5-6 centymetrów i więcej. Mimo tej różnicy w wielkości, określeń cysty i torbiele używa się zamiennie - wyjaśnia Grażyna Komnata- Gajda, lekarz medycyny, specjalista ginekolog, położnik ze Szpitala Położniczo-Ginekologicznego Ujastek w Krakowie.
- Podczas zabiegu operacyjnego widziałam też tak dużą cystę, że płyn z niej wypełnił całe wiadro. Cysty mogą być nowotworowe, ale też może je wypełniać jedynie płyn surowiczy i są to tzw. cysty proste – opowiada ginekolog.

PCOS sprzyja powstawaniu cyst

Lekarka zwraca uwagę na tzw. zespół policystycznych jajników (PCOS), w których pod wpływem zaburzeń hormonalnych dojrzewa więcej niż jeden pęcherzyk, ale żaden nie pęka i nie dochodzi do owulacji. W badaniu USG jajników policystycznych widać 6 i więcej pęcherzyków wielkości od około 0,3 cm a nawet do 1,5 cm i żaden nie uwalnia komórki jajowej. Przy PCOS występują takie objawy, jak: rzadkie miesiączki lub ich brak, owłosienie charakterystyczne dla mężczyzn (na brodzie i klatce piersiowej), kłopoty z zajściem w ciążę lub poronienia. PCOS leczy się najczęściej farmakologiczne.

Rodzaje cyst i torbieli

Najczęściej u pacjentek pojawiają się cysty lub torbiele czynnościowe. Powstają gdy pęcherzyk Graafa nie pęknie tylko wypełnia się płynem i powiększa się lub po peknięciu i uwolnieniu komórki jajowej zamiast zanikać wypełni się płynem. Tego typu torbiele najczęściej pojawiają się u kobiet w wieku rozrodczym i nie wymagają leczenia, bo ustępują po miesiączce.
Inny rodzaj cyst/torbieli to cysty endometrialne i torbiel skórzasta (potworniak).

Cysty endometrialne tzw. czekoladowe (wypełnione krwią) często występują po zabiegach operacyjnych np. po cesarskim cięciu lub po łyżeczkowaniu, kiedy część śluzówki z jamy macicy przemieści się z jakiegoś powodu w inne miejsce. Taka torbiel może powstać w każdym miejscu na przykład w ranie pooperacyjnej po nacięciu krocza, tłumaczy dr Grażyna Komnata–Gajda.

Nawet tampon może być przyczyną powstania endometriozy ponieważ krew miesiączkowa i śluzówka jamy macicy zamiast wypłynąć z jamy macicy na zewnątrz do pochwy, z powodu tzw. wstecznej menstruacji może przenieść się przez jajowód do jamy otrzewnej.
- Torbiele endometrialne przeważnie dają objawy bólowe w trakcie lub po miesiączce ponieważ śluzówka cysty endometrialnej, tak jak śluzówka w jamie macicy pod wpływem hormonów dojrzewa i złuszcza się, z tym, że krew nie ma gdzie odpłynąć – wyjaśnia ginekolog. – Torbiele endometrialne mogą być powodem niepłodności kobiety.

Natomiast czynnościowe torbiele powstają w wyniku zaburzeń hormonalnych, zwykle z powodu nie pęknięcia pęcherzyka Graafa lub z powodu policystycznych jajników. W tym przypadku pęcherzyków dojrzewa więcej niż jeden i zamieniają się w cystę. Torbiele czy cysty czynnościowe pojawiają się najczęściej u kobiet w wieku rozrodczym.

Jeśłi cysty czy torbiele w ogóle dają o sobie znać, to na ogół cysty endometrialne tzw. czekoladowe bolą po miesiączce, cysty czynnościowe w czasie owulacji, natomiast cysty tzw. proste, wypełnione płynem, bolą bez względu na fazę cyklu miesiączkowego.

Potworniak, czyli torbiel skórzasta

- Potworniak, to nowotwór, który stanowi 10-20 procent wszystkich guzów jajnika, z czego 10 procent występuje obustronnie - opowiada dr Grażyna Komnata-Gajda. Powstaje zwykle u kobiety jeszcze w okresie płodowym i zawiera w sobie włosy, szczątki zębów, kości. Złożone mechanizmy tego zaburzenia nie są jeszcze poznane – wyjaśnia lekarka.

Leczenie torbieli

- Trudno mówić o leczeniu „torbieli owulacyjnych”, bo owulacja nie jest przecież chorobą. Jeśli pęknie pęcherzyk Graafa – to w porządku, bo to objaw jajeczkowania, natomiast jeśli do tego nie dojdzie, to leczymy pacjentkę farmakologicznie, gdyż mamy do czynienia z jakimś zaburzeniem hormonalnym. Natomiast kiedy mimo leczenia hormonalnego nie uzyskamy poprawy: cysta rośnie, daje dolegliwości, czasem pojawia się druga w jajniku, są kłopoty z zajściem w ciążę, to operacja jest nie do uniknięcia. Najczęściej cysty z jajników usuwa się laparoskopowo - wyjaśnia położnik.

Podejrzana torbiel

Niekiedy sam wygląd torbieli czy cysty sugeruje, że nie jest to cysta prosta, czyli wypełniona jasnym płynem (w USG płyn ten widać jako ciemny). Nawet cysta czekoladowa wypełniona równomiernie gęstym płynem nie jest podejrzana, ale jeśli widać w torbieli płyn o różnej echogenności (niejednolity i niejednorodny) trzeba wzmóc czujność. Każdą taką torbiel należy dokładnie zbadać, bo może się przerodzić w nowotwór złośliwy. Po badaniu USG, jeśli cysta jest duża (około 6 cm) i ma jakieś konkrementy w środku, a badanie markerów CA 125 sięga górnej granicy normy, to jak najszybciej się ją usuwa. - Wprawdzie badanie markerów CA 125, dotyczy nabłonków płaskich i to badanie nie celuje wyłącznie w istotę torbieli (wynik może być podwyższony w przypadku nowotworów nerki, płuca jak również w edometriozie i w ciąży), ale przesłanki świadczą o konieczności szybkiej reakcji, bo nowotwory jajnika są bardzo niebezpieczne - mówi dr Komnata - Gajda. Przy okazji usuwania torbieli, daje się ją do badania histopatologicznego. W zależności od wyników, pacjentka jest nadal leczona, lub pozostaje jedynie pod kontrolą lekarską.

Torbiel a ciąża

Endometrioza i policystyczne jajniki mogą utrudniać zajście w ciążę, ale może też zdarzyć się, że lekarz odkryje cystę na jajniku u kobiety w ciąży. Dopóki macica nie przejmie ciąży, czyli między 12.-14. tygodniem ciąży, cysty nie wolno ruszać. Po tym czasie, można ją zoperować, jeszcze podczas trwania ciąży. Jeśli bowiem będzie rosła i ciąża, i cysta, to w brzuchu prędzej czy później zrobi się zbyt mało miejsca. Wskutek ucisku płodu na cystę, cysta może pęknąć, a wtedy powstaje objaw ostrego brzucha, czyli zapalenie otrzewnej. Wówczas trzeba natychmiast otworzyć brzuch, bo zagrożone jest życie ciężarnej. Dlatego nie dopuszcza się do tak drastycznej sytuacji i odpowiednio wcześniej usuwa się torbiel, tak aby nie zagrażała płodowi.

Jeśli jednak mała torbiel wielkości 3–4 cm nie rośnie, wtedy ją się pozostawia, bowiem nie powinna pęknąć pod wpływem ciężaru płodu.
Oczywiście każda torbiel u każdej pacjentki wymaga indywidualnego postępowania.

- Często ciąża powoduje, że niewielkie torbiele na jajnikach się zmniejszają, resorbują. Wszystko jednak zależy od indywidualnego przypadku, od warunków anatomicznych kobiety, od tego czy torbiele dają objawy bólowe, czy też nie – mówi lekarka. I dodaje, że obecnie u coraz większej liczby pacjentek pojawiają się torbiele i cysty. Mogą je powodować np. zbyt duże obciążenie ćwiczeniami fizycznymi lub nadmierne odchudzanie, które wpływa na zaburzenia gospodarki hormonami.